LITURGIE
Relikwieënkast
- Eind 12e– begin 13e eeuw
- Koper met champlevé*, email en verguldsel
- Limoges
Relikwieënkasten hebben traditioneel de vorm van een huisje met een dak met twee dakvlakken en een opengewerkte nok hierop. Dit dak kan opgetild worden om toegang te krijgen tot de binnenkant en worden afgesloten met behulp van een sluitijzer in de vorm van de kop van een monster.
Hierin worden de relikwieën (een lichaamsdeel of een voorwerp) van een heilige opgeborgen.
*Champlevé is een techniek waarbij een beetje materie wordt weggehaald om hier email in te leggen.
La technique du champlevé :
Evêques présentant les reliques dans des Châsses
De champlevé techniek:
De champlevé techniek bestaat uit het uitsteken van holten in de dikte van het metaal, meestal in een koperplaat. Vervolgens worden de holten opgevuld met email (een gekleurde glasachtige materie) waarbij een afbeelding gevormd wordt door de wanden van het met kwik vergulde wanden van het metaal.
Limoges, de hoofdstad van champlevé emailwerk in de Middeleeuwen
Vanaf het midden van de 12e eeuw wordt Limoges het grootste productiecentrum van champlevé emailwerk. De ateliers vervaardigden veel werk, dat tot het midden van de 14e eeuw in heel Europa geëxporteerd werden.
In teksten vanaf 1169 spreekt men over Opus lemovicense (of “Werk van Limoges”). Het succes van deze productie is met name te danken aan de eenvoud van de gebruikte materialen, die weinig kostten (koper en glas voor het maken van het email) maar, eenmaal door de edelsmeden uit Limoges in vorm gebracht, door de levendige kleuren aan goud en edelstenen deden denken. Bovendien geeft het concilie van Latran IV in 1215 toestemming champlevé emailwerk te gebruiken voor de heilige vazen.
Het werk van Limoges is overvloedig en omvat een grote verscheidenheid aan voorwerpen, meestal religieuze, met name veel relikwieënkasten, maar ook pyxides, kruizen, boekbanden… Maar de ateliers produceren ook niet-kerkelijke objecten,
Vierlobbig kruis
- Eind 13e – begin 14e eeuw
- Hout, koper met champlevé, email, verguldsel
- Limoges
- Hoogte: 31,8 cm
Dit devotiekruis toont Christus met een kroon in het midden en de vier Evangelisten in de vierbladen aan de uiteinden van de armen van het kruis.
Middenplaat van een kruis
- Eerste kwart van de 13e eeuw
- Koper met champlevé, blauw, groen en rood email, sporen van verguldsel
- Limoges
- Hoogte 18,5 cm
Dit liturgische kunstvoorwerp stelt de gekruisigde Christus voor. Dit oplegsel werd in het midden van een kruis bevestigd.
Christus heeft zijn met een aureool omgeven hoofd licht op de rechterschouder gebogen, een opgezette borst, het linker been licht gebogen en de voeten uit elkaar.
Pyxides
- 13e siècle
- Gegraveerd, geciseleerd en verguld koper; champlevé emailwerk
- Atelier uit Limoges
Een pyxis is een houder voor de hosties voor de Eucharistieviering. Het heilige aspect is hier te zien met het erboven geplaatste kruis, op een van beide, het andere is verdwenen.
Pyxide Helie le Toulousan faisant une conjuration (France, Paris. Bibliothèque de l’Arsenal, 3479 f.592)
Limoges is een belangrijk centrum voor de productie van objecten van email met behulp van de champlevé techniek. De in heel West-Europa geëxporteerde productie begint in de 12e eeuw, kent een enorm succes in de 13e eeuw en stopt in de 15e eeuw.
Aquamanile
- 12e eeuw
- Messing
- Noord-Duitsland of Denemarken
Een aquamanile (van het Latijnse aqua “water” en manus “hand”) is een kan, vaak van metaal, waarmee de priesters voor en tijdens de mis hun handen konden purifiëren en wassen. Dit van oorsprong oosterse soort waterkan deed aan het begin van de Middeleeuwen zijn intrede in Europa.
Veel aquamaniles hebben de vorm van een leeuw, zoals deze, maar ook andere dieren, werkelijke of fabeldieren, zoals draken, konden gebruikt worden.
Besançon BM MS.54 Psalter Bonmont folio 11v-2Germany 1260
Het afvoergat voor het water bevindt zich in de bek van de leeuw. Met behulp van een (hier ontbrekende) klep op de kop kon de kan gevuld worden. Een greep in de vorm van een dier is bevestigd op zijn rug en dient als handvat.
Aquamanile in de vorm van een leeuw, 1240/1260, brons, Nedersaksen (Duitsland), Louvre.
De aquamanile is van gesmolten, geciseleerd en gegraveerd brons. Hij heeft de vorm van een leeuw, waarbij de greep een kleine, in een cirkelboog gebogen draak is die het roofdier aan de achterkant van zijn hoofd bijt. De stevig op zijn poten staande leeuw heeft zijn bek halfopen. De manen zijn bewerkt tot dikke, soepele lokken, waarvan de eerste rij een soort kraag rond de kop van het dier vormt. De staart is gebroken. De traanholtes, de snorharen, de neusgaten en de golvende vacht op de poten worden benadrukt door gegraveerde gelaatstrekken. Een gat aangebracht tussen de oren en voorzien van een deksel (scharnier hersteld) diende voor het vullen van de kan; het water kwam er via de tuit op het voorhoofd van de leeuw weer uit.
Andere soorten aquamaniles:
Draak Aquamanile
Aquamanile: draak, vaak griffioen genoemd, rond 1200, brons of koper, Nedersaksen (Duitsland), Louvre.
De aquamanile van het Louvre maakt deel uit van een uitgebreide familie van dit soort objecten in de vorm van een draak, geproduceerd in Nedersaksen, met name in Hildesheim, in de 12e en 13 eeuw. De kop en staart zijn die van een draak, met oren of aigrettes. Dit soort monsters wordt sinds de 19e eeuw vaak “griffioen” genoemd, wat letterlijk verwijst naar een dier op vier poten, met de borst en de voorpoten van een vogel en het achterlijf van een leeuw. Deze draak rust op zijn twee voorpoten van een leeuw en zijn twee vleugels aan de achterkant.
De opening waarmee de kan gevuld kon worden, heeft de klep verloren die als sluiting dienst deed; via de bek kon het water wegstromen. De staart van de griffioen, die uitloopt in een plantaardige krul, vormt de greep.
Aquamanile art-déco
Aquamanile, begin 13e eeuw, brons, Duitsland, Musée des Arts Décoratifs in Parijs.
De aquamanile van het Musée des Arts Décoratifs is een kenmerkend en uniek model: een fabelvogel met een menselijk gezicht houdt in zijn twee zeer dunne armen een tuit vast die dienst doet als luchtinlaat; een tweede dierenkop tussen beide poten doet dienst als schenktuit. De vleugels en de staart van de vogel zijn gebogen om de greep van de aquamanile te vormen en de opening met het bewegende deksel te steunen waarin het water geschonken wordt.
Fylacterionhouder
- 12e eeuw
- Koper met champlevé, verguldsel
- Limoges
Deze houder diende voor het bevestigen van een fylacterion, een banderol van perkament met opgerolde uiteinden, waarop versen uit de Bijbel geschreven stonden. Als een herinnering staan op alle zijden van de houder een evangelist die in zijn handen een perkament vasthoudt.
« Réponses à Charles VI et Lamentation au roi sur son état » par Pierre le Fruitier, dit Salmon, 1405-1415
Les évangélistes
De vier Evangelisten, Marcus, Lucas, Mattheüs en Johannes, zouden de Evangeliën geschreven hebben, teksten die het leven en het onderricht van Jezus-Christus verhalen en deel uitmaken van het Nieuwe Testament (Bijbel).
De Evangelisten worden vaak in een niet-menselijke, maar allegorische vorm afgebeeld: een leeuw voor Marcus, een stier voor Lucas, een man voor Mattheüs en een adelaar voor Johannes.
Deze uitbeeldingen zijn geïnspireerd op een visioen van de profeet Ezechiël in het Oude Testament: vier identieke hemelse wezens met ieder vier stierenpoten, vier adelaarsvleugels, vier mensenhanden en vier verschillende gezichten, van een man, een leeuw, een stier en een adelaar. Deze “vier levenden” of Tetramorf heeft zijn plaats aan de voet van de troon van God.
Dit visioen is ook terug te vinden in de Apocalyps volgens Johannes, maar ditmaal zijn de levenden niet identiek: « De eerste Levende lijkt op een leeuw, de tweede Levende lijkt op een jonge stier, de derde Levende heeft een mannengezicht, de vierde Levende lijkt op een adelaar in volle vlucht.«
Later, in de 5e eeuw, zullen de Kerkvaders de vier levenden associëren met de Evangelisten, aan de hand van wat zij in hun evangelie geschreven hebben:
- Marcus wordt geassocieerd met een leeuw, want zijn evangelie begint in de woestijn;
- Lucas wordt geassocieerd met een stier, want in het begin van zijn evangelie verwijst hij naar het offeren en de stier is het dier dat men offert;
- Mattheüs wordt geassocieerd met een man, want zijn evangelie begint met de genealogie van Christus;
- Johannes wordt geassocieerd met een adelaar want, zo zegt men, dat is het enige dier dat in de zon kan kijken zonder zijn ogen te verbranden. Hij verwijst dus naar het feit het mysterie van God te kunnen aanschouwen, naar de verhevenheid van het Woord van God en naar de verkondiging van de apostel.
Kleine puntkandelaar
- 13e eeuw
- Brons en ijzer
Puntkandelaar met zeskantige voet
- Begin 14e eeuw
- Koper met champlevé, email en verguldsel
- Limoges
Zoals zijn naam aangeeft, heeft de kandelaar een punt, waarmee de kaars vastgezet kan worden, terwijl een bakje de gesmolten was opvangt.
Deze heeft een piramidevorm met een zeskantige voet, versierd met wapenschilden op de zes zijden.
Relikwieënkast
- 13e-begin 14e eeuw
- Smeedijzer
Dit voorheen polychrome, langwerpige kistje met brede voeten en een zadeldak speelt de rol van een kluis, die de kostbare schat die het bevat, moet beschermen. Een oude en interessante reparatie aan de achterzijde geeft aan dat de kast geforceerd is, waarschijnlijk om de relikwieën te stelen. Het primitieve aspect van deze reliekhouder doet denken dat deze voor een bescheiden kapel is gemaakt.
Vingerring
- 15e of 16e eeuw
- Messing?
- Donatie van Pierre Malrieu
Sieraad waarin de inscriptie IHS is gegraveerd.
IHS is het monogram van Christus, dat de Latijnse kerk heeft geïnterpreteerd als Iesus, Hominum Salvator ofwel “Jezus, Verlosser van de Mens”, mais waarvan de oorsprong de drie eerste letters van de Griekse naam van Jezus is.
Set pelgrimsampullen
- 14e eeuw
- Lood
Pelgrimsampullen zijn flesjes waarin de pelgrims wijwater, heilige olie of relikwieën (aarde, hout, stoffen…) van hun pelgrimstocht konden meenemen. Met de handvatten konden deze aan de hals gehangen of aan hun hoofddeksel bevestigd worden.
Ze kunnen versierd zijn met Franse lelies en de vorm hebben van een beurs of een schelp, een verwijzing naar de pelgrimstocht naar Santiago de Compostella. De schelp blijft het embleem van de pelgrimstocht in het algemeen in de Middeleeuwen.
Ampoule de pèlerinage à décor de fleur de lys...
Pelgrimsampul met decor van een Franse lelie
- Middeleeuwen
- Lood
- Hoogte 5,6 cm
- Donatie van Pierre Malrieu
Hier versierd met een Franse lelie werd deze met een ter hoogte van de handvatten geknoopt koord om de hals gedragen, gevuld met heilige olie of wijwater dat in contact was gekomen met relikwieën.
Set van een offerschaal en drie offerbekkens
- Rond 1500
- Messing
- Neurenberg, Duitsland
Verschillende toepassingen, afhankelijk van de het al dan niet aanwezig zijn van een decor en de thematiek daarvan. Deze schalen dienden niet uitsluitend voor de kerkdienst, ze konden ook gebruikt worden om licht te weerkaatsen of als decoratief element. Deze hebben een religieus thema, dus waren bedoeld voor het vervoeren van brood of de hostie tijdens doopplechtigheden of communies of voor het collecteren.
Schaal met het Paaslam:
Het Paaslam is een sterk religieus symbool voor de christenen, het stelt Jezus-Christus voor, het “Lam Gods” dat zich opofferde om de zonden van de Mens weg te nemen (als verwijzing naar het lam dat een offerdier was). Het woorddeel “paas” verwijst naar Pasen, het moment waarop Christus uit de dood is opgestaan door te herrijzen.
Het Paaslam wordt hier afgebeeld met een aureool en draagt een vaandel, wat vaak het geval was in de Middeleeuwen.
Offerbekken met Adam en Eva:
Volgens de Genesis van de Bijbel waren zij de eerste man en vrouw, gecreëerd door God. We zien ze hier in de Hof van Eden, aan beide zijden van de boom van de kennis van Goed en Kwaad. Zij houden beiden een verboden vrucht in de hand, terwijl de slang, het symbool van het verleidend Kwaad, rond de boomstam gerold is. Deze episode, waarop de Bijbel gebaseerd is, zal de val van de Mens tot gevolg hebben, waarna de mannen hard de grond zullen moeten bewerken en de vrouwen in pijn moeten bevallen.
Offerbekken met de druiventros van Kanaän:
In de Bijbel is Kanaän het door God aan de Hebreeërs beloofde land. Mozes zendt boodschappers naar Kanaän om het land te verkennen en zij komen terug met een enorme druiventros die zij samen met behulp van een stok tussen zich vervoeren.
Offerbekken met de Maria-boodschap:
Deze schaal beeldt de Maria-boodschap uit, wanneer de aartsengel Gabriël Maria komt vertellen dat zij zwanger is, dat het kind Jezus zal heten en dat het de Messias zal zijn. Deze episode is dan ook zeer belangrijk voor de christelijke godsdienst en wordt vaak op dezelfde wijze voorgesteld: links aartsengel Gabriël, rechts Maria en daarboven de duif van de Heilige Geest die een lichtstraal uitzendt, aangezien Maria zwanger is “door de deugd van de Heilige Geest”.
